عکس چه گوارا که به وسیله آلبرتو کوردا عکاس کوبایی گرفته شد روی پوسترها، تیشرتها، ورقهای بازی و تقریباً هر چیزی که بتوان تصور کرد نقش بسته است. امروز، عکس معروف چه گوارا بیش از 50 سال عمر کرده و هنوز هم مثل همیشه پرطرفدار و قابل عرضه است.
این باید کوردا را پولدار و معروف میکرد، ولی این اتفاق نیفتاد. در واقع، این عکس برای سالها تقریباً به فراموشی سپرده شده بود. مسیر عکس چه گوارا، سفری قابل توجه در آبهای پرتلاطم کمونیسم و کپیتالیسم است.
عکاس
آلبرتو دیاز گوتیرز در سال 1928 در هاوانا پایتخت کوبا متولد شد و عکاسی را در استودیویی با عکس گرفتن از مراسم عروسی، غسل تعمید و تشییع جنازه یاد گرفت. در سال 1953، او استودیوی عکاسی خود را باز کرد و اسم خود را به آلبرتو کوردا تغییر داد. در عرض چند سال، استودیوی کوردا تبدیل به یکی از معروفترین استودیوهای عکاسی فشن در کوبا شد. کوردا بعداً اذعان کرد که حرفهای در عکاسی مد و فشن را انتخاب کرد چرا که “هدف اصلیاش ملاقات با زنان بود.”
موفقیت کوردا در عکاسی مد و فشن خیلی زود به پایان رسید وقتی که، طبق گفتههای خود او، “در سن تقریباً 30 سالگی، من داشتم زندگی بی هدفی را دنبال میکردم که حادثهای بینظیر زندگی من را متحول کرد: انقلاب کوبا.” فیدل کاسترو و ارنستو «چه» گوارا در ژانویه آن سال فاتحانه وارد هاوانا شدند، و با ورود آنها کوردا عکاس مد و فشن، عکاس انقلاب و دوست کاسترو شد.
لحظۀ عکس
عکس چه گوارا در 5 مارچ 1960، در مراسمی خاکسپاری برای 136 نفری که در انفجار کشتی فرانسوی حامل اسلحه به هاوانا کشته شده بودند، گرفته شد. جمعیت خیابانهای هاوانا را پر کرده بود، و کوردا در آنجا مشغول کار برای روزنامۀ روولوسیون (Revolución) بود. وقتی سخنرانی کاسترو طولانی شد، کوردا به سمت جایگاه بلندگوها نزدیک شد. در کنار کاسترو دیگر رهبران انقلاب، نویسندگان فرانسوی ژان-پل سارتر و سیمون دو بووار، و البته، چه گوارا حضور داشتند. وقتی کوردا به جایگاه نزدیک شد، متوجه شد که چه گوارا – که در عقب صحنه ایستاده بود – به جلو حرکت کرده بود.
کوردا در این مورد میگوید، “نگاه خیرۀ او به جمعیت در خیابان 23 اُم را یادم میآید.” کوردا تحت تأثیر حالت نگاه گوارا قرار گرفت که به گفته او “سازشناپذیری محض” و همچنین خشم و رنج را نشان میداد. کوردا با دوربین لایکا M2 و فیلم Plus X عکس میگرفت و لنز تله فوتوی 90 میلیمتری لایکا نیز بر دوربینش سوار بود. قبل از اینکه چه گوارا از آنجا دور شود، او تنها موفق شد دو فریم بگیرد، یکی عمودی و یکی افقی.
وقتی کوردا به استودیو برگشت، فیلم را ظاهر کرد و چندین پرینت برای روزنامۀ روولوسیون گرفت. برای عکس چه گوارا، او فریم اصلی را به پرترهای عمودی برش زد تا عناصر مزاحم را حذف کند.
نکتۀ جالب اینجاست که، روزنامۀ روولوسیون از تصویر چه گوارا استفاده نکرد، بلکه در عوض عکسی از کاسترو به همراه سارتر و دو بووار را انتخاب کرد. سالها گذشت و این عکس روی دیوار استودیوی کوردا رها شد، هر چند او چند پرینت از این عکس را به عنوان هدیه به دوستانش داد.
بیشتر بخوانید -> زندگینامه و جملات کوتاه چه گوارا
اثر “ویروسی“
همه چیز یک روز در اوایل سال 1967 تغییر کرد، وقتی که جانجاکومو فلترینلی ناشر ایتالیایی با نامهای از طرف دولت کوبا آمد و از کوردا خواست که به او کمک کند تا پرترهای از چه گوارا را پیدا کند. کوردا به پرینتی که روی دیوار استودیو آویزان بود اشاره کرد، و گفت که آن بهترین عکسی بود که تا حالا از از چه گوارا گرفته بود. فلترینلی سفارش دو پرینت از آن عکس را داد، و وقتی روز بعد برای گرفتن آنها آمد، کوردا گفت که فلترینلی به عنوان یک دوست انقلاب لازم نیست پولی پرداخت کند.
از اینجا به بعد اوضاع عجیب میشود، به طوری که این دو پرینت به قول معروف شروع به “ویروسی” شدن میکنند. ابتدا، به طرز اسرارآمیزی، این عکس در آگوست 1967 در مجلۀ فرانسوی زبان پاری مچ (Paris Match) در مقالهای با عنوان “چریکها” (Les Guerrilleros) ظاهر شد. هیچ اشارهای به صاحب عکس نشده بود و تا امروز هم هیچ کس نمیداند این مجله چطور به آن دست پیدا کرد. بعد در همان دوران، هنرمندی ایرلندی به نام جیمز فیتزپاتریک از این تصویر به عنوان مدلی برای پوسترهای رنگی استفاده کرد. فیتزپاتریک میگوید که این عکس را از گروه آنارشیست هلندی به اسم “The Provos” گرفت، و آنها نیز عکس را از سارتر گرفته بودند.
نقطه عطف
ولی نقطه عطف تصویر در اکتبر 1967 اتفاق افتاد، زمانی که چه گوارا در بولیوی اعدام شد. تظاهراتی در سرتاسر جهان بر ضد این قتل صورت گرفت و فلترینلی هزاران پوستر چه گوارا را پرینت گرفت و به تظاهرکنندگان فروخت. اکنون این عکس “مبارز چریک قهرمان” (Guerrillero Heroico) نامیده میشود، و بعداً در سال 1968 در بیلبوردهای متروی نیویورک به عنوان یک نقاشی توسط هنرمندی به نام پال دیویس که نسخه ماه فوریه مجله اورگرین ریویو (Evergreen Review) را تبلیغ میکرد، ظاهر شد.
به دلیل اینکه فیدل کاسترو کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری را نه به رسمیت شناخت و نه امضا کرد، نه کوردا و نه خانوادۀ چه گوارا هیچ پولی از میلیاردها کپی عکس به دست نیاوردند. بدون حق کپیرایت، هر کسی میتوانست آن را استفاده کند، و هر چه بیشتر دیده میشد، بیشتر استفاده میشد.
در سال 2000، کوردا از شرکت ودکای اسمیرنوف برای استفاده از این عکس در تبلیغات شکایت کرد و گفت، “به عنوان طرفدار اندیشههایی که چه گوارا به خاطر آنها مرد، من مخالف کپیبرداری از این عکس توسط کسانی که میخواهند خاطرۀ او و آرمان عدالت اجتماعی را در سرتاسر جهان ترویج دهند نیستم، ولی به طور صریح مخالف سوءاستفاده از تصویر چه گوارا برای تبلیغ محصولاتی مثل الکل، یا هر مقصودی که شهرت چه را لکهدار میکند هستم.”
کوردا غرامتی توافقی به مبلغ 50 هزار دلار دریافت کرد، که آن را به سیستم مراقبت بهداشتی کوبا هدیه داد. او گفت، “اگر چه گوارا هنوز زنده بود، همین کار را انجام میداد.” ولی این پرونده ثابت کرد که کوردا کاملاً حق کنترل تصویر و هر گونه استفادهای از آن را از دست داده بود.
با استفادۀ بیپایان برای مقاصد تجاری و اجتماعی، این عکس بیشتر تبدیل به نمادی گرافیکی شده و فردیت خود را تا حد زیادی از دست داده است. ولی، در عین حال، عمومیت خاصی نیز پیدا کرده است. با عکس گرفتن رو به بالا از چه گوارا – که در حال نگاه به فاصلۀ میانی است – کوردا نگاهی از ستارهای مهم در هالیوود را عکاسی کرد. چنانچه لارنس اوزبورن در هفتهنامۀ نیویورک آبزرور (New York Observer) نوشت، “چه گوارا فردی انقلابی مثل ستارگان راک بود. کوردا، به عنوان عکاس مد و فشن، آن را به طور غریزی حس کرد، و ثبت کرد.”
معنای گمشده… یا خیر؟
امروزه افراد کمی که لباسهای چه گوارا را میپوشند یا آیتمهایی دارند که با تصویر او آراسته شده واقعاً میدانند چه گوارا چه کسی بود، چه برسد به اینکه بدانند کوردا این عکس را گرفت. انقلاب چه گوارا به تاریخ پیوسته، کمونیستم تقریباً مرده، و از نظر بیشتر مردم، کوبا تنها جزیرهای دیگر در آتلانتیک است. این تصویر ارتباطش را با لحظه و شرایط خود از دست داده، و تبدیل به تصویری از مرد جوان بسیار بیباک و جذابی شده است.
این مرد جوان بیباک و جذاب دارای خصلتی افسانهای و بسیار پرجذبه است. کلاه بِرهاش، او را به مردان عادی پیوند میدهد، و نگاه دور او بیشباهت به نگاهی که در تصاویر مجسم شده از بودا یا مسیح میبینیم نیست. دختر چه گوارا به نام آلیدا گفته که علیرغم استفادۀ فراگیر از این عکس به عنوان حالتی از مد و فشن، با این حال پدر انقلابی او از این کار بسیار خوشحال میشد. او گفت، “او احتمالاً خوشحال میشد که چهرهاش را روی سینۀ زنان زیبای زیادی میدید.”
آلبرتو کوردا، مردی که این عکس نمادین را ثبت کرد، در سال 2001 وقتی که داشت آمادۀ برپایی نمایشگاهی از عکسهایش در پاریس میشد، به خاطر حملۀ قلبی درگذشت. او در هاوانا خاکسپاری شد.
منبع: Imaging Resource
زنده باد چگوارا…